Skip to main content

Disgyblion wrth eu boddau wrth i grocodeil o'r 19eg Ganrif gael ei arddangos

Pupils at Ysgol Gynradd Gymraeg Bodringallt with the crocodile on display

Mae crocodeil 120 oed wedi cael ei arddangos mewn ysgol gynradd yng Nghwm Rhondda i bawb ei fwynhau, a hynny’n dilyn ei gadw’n ofalus iawn ar ôl dod o hyd i’r corff o dan lawr ystafell ddosbarth.

Cyrhaeddodd disgyblion Ysgol Gynradd Gymraeg Bodringallt, Pentre, yr ysgol ddydd Mercher i weld y crocodeil dŵr hallt enfawr a gafodd ei ddarganfod gan weithwyr ym mis Mehefin 2019 wrth gyflawni cyfres o welliannau i’r ysgol. Mae'r Cyngor wedi gweithio gyda Pure Conservation, cwmni o Gymru sydd ag arbenigedd ym maes cadwraeth ar gyfer casgliadau treftadaeth, i helpu i adfer y crocodeil yn ddiogel.

Doedd dim gwybodaeth yn cyd-fynd â darganfyddiad y gweithwyr, ond mae stori am grocodeil yn gysylltiedig â'r ysgol wedi'i hadrodd o genhedlaeth i genhedlaeth. Mae'r chwedl yn disgrifio person lleol a wasanaethodd yn y Rhyfel Byd Cyntaf yn dod â chorff crocodeil yn ôl fel cofrodd i'r ysgol. Y gred yw y cafodd y crocodeil ei arddangos, a'i guddio o dan y llawr i'w ddiogelu yn ystod cyfnodau diweddarach o wrthdaro. Mae archwiliad o esgyrn y crocodeil gan Pure Conservation yn profi ei fod yn dyddio’n ôl i gyfnod cyn y 1900au.

Cyflawnodd Pure Conservation ei waith rhwng mis Medi 2019 a Rhagfyr 2021, diolch i waith ymroddedig y gweithiwr cadwraeth, Doctor Victoria Purewal, a’r artist Annette Marie Townsend, sy’n arbenigo mewn Hanes Natur.

Roedd y crocodeil wedi dioddef difrod sylweddol ar ôl bod yno, heb unrhyw beth i'w ddiogelu ers, o bosibl, 100 mlynedd. Roedd ei ochr isaf gyfan ar goll, ynghyd â'i draed a gwaelod ei gynffon, tra bod ei ddannedd wedi cwympo allan a'i gyflwr cyffredinol yn wael iawn. Cafodd y corff cyfan ei rewi i gael gwared ar blâu a chynhaliwyd profion deunyddiau peryglus cyn i'r crocodeil gael ei lanhau.

Mae'r broses wedi cynnwys glanhau corff cyfan y crocodeil yn ofalus iawn, gan gynnwys darnau ar wahân i gael gwared ar faw pryfed, gweoedd pryfed cop a phridd.

Glanhawyd yr esgyrn yn rhan o broses araf gan gymryd sawl ymgais, a chafodd y dannedd rhydd eu rhoi’n ôl. Roedd hyn yn arbennig o anodd gan fod y dannedd wedi torri ac roedd rhai ar goll. Roedd hefyd enghreifftiau o hen ddannedd a dannedd newydd gwreiddiol - gan fod crocodeilod yn tyfu dannedd newydd yn gyson.

Cafodd y corff ei frwsio â brwsh meddal a'i lanhau i gael gwared ar haen drwchus o bridd a gweoedd pryfed cop. Roedd cennau'r crocodeil yn rhydd, yn frau ac yn anodd iawn eu hailosod. Wedi'u categoreiddio yn ôl maint a lliw, cawson nhw eu hailosod ar rannau o'r corff. Roedd angen mowld cynnal i ddiffinio siâp corff cyffredinol y crocodeil.

Cafodd y crocodeil a'r mowld eu cwblhau cyn y Nadolig, a chawson nhw eu harddangos yn yr ysgol nos Fawrth, 11 Ionawr. Mae'n cael ei arddangos gyda blwch â sawl deunydd rhydd a thri asgwrn nad oedd modd eu defnyddio o fewn prif gorff y crocodeil.

Meddai'r Cynghorydd Joy Rosser, Aelod o Gabinet Cyngor Rhondda Cynon Taf ar faterion Addysg a Gwasanaethau Cynhwysiant: “Mae stori'r crocodeil yn Ysgol Gynradd Gymraeg Bodringallt yn gwbl anhygoel – dyna'r peth olaf roedd gweithwyr yn disgwyl ei ddarganfod o dan ystafell ddosbarth! Rwy'n falch iawn bod y gwaith cadwraeth bellach wedi'i gwblhau, a bod y crocodeil chwedlonol rydyn ni wedi clywed ei fod yn gysylltiedig â'r ysgol bellach yn cael ei arddangos.

“Hoffwn ddiolch i Pure Conservation am eu gwaith ymroddedig yn adfer y crocodeil, ac am ei wneud yn ddiogel i’r ysgol ei gadw. Mae dadansoddiad trylwyr y cwmni’n dyddio'r crocodeil yn ôl i'r 19eg Ganrif – ac mae’n bosibl nad oes neb wedi cyffwrdd ag ef ers hyd at ganrif, a hynny o ystyried ei gyflwr pan gafodd ei ddarganfod yn 2019! Hoffwn ddiolch i Doctor Victoria Purewal ac Annette Marie Townsend am eu hymroddiad ac am weithio’n agos gyda'r Cyngor.

“Roedd hi’n wych gweld wynebau llawn cyffro’r disgyblion wrth weld y crocodeil. Rwy’n siŵr y daw’n rhan annwyl o’r ysgol yn y dyfodol – gan gynrychioli darn unigryw, go iawn o hanes lleol i ddisgyblion a staff ei fwynhau am genedlaethau i ddod.”

Wedi ei bostio ar 14/01/22