Mae gwaith yn mynd rhagddo ar brosiect treftadaeth rhyngwladol sy'n nodi'r cysylltiadau hanesyddol sydd newydd gael eu darganfod rhwng ardal Rhondda Cynon Taf a Rhyfel Cartref Sbaen.
Ar 16 Medi, 2025, teithiodd swyddog treftadaeth o Gyngor Rhondda Cynon Taf – gyda chefndir proffesiynol mewn archaeoleg – i Sbaen er mwyn cymryd rhan mewn menter ymchwil gydweithredol gyda Porta de la Historia Co-operative, sef cymdeithas hanesyddol wedi'i lleoli yn Sbaen. Arweiniodd hyn at ddatgelu gwybodaeth ddiddorol am Ryfel Cartref Sbaen yn rhan o brosiect cloddio, gan amlygu cysylltiadau uniongyrchol â Chymru ac â Rhondda Cynon Taf yn benodol.
Yn ogystal â bod yn gyfle i gydweithio, roedd yr ymweliad yn arbennig o arwyddocaol am ei fod yn gyfle i olrhain camau olaf Harry Dobson, glöwr a aned yn Nhonypandy ac a fu farw yn ymladd yn erbyn ffasgiaeth yn Sbaen ym 1938. Roedd y daith yn cynnwys ymweliadau â'r safle lle cafodd Dobson ei anafu, yr ysbyty yn La Bisbal de Falset (a elwir heddiw yn La Bisbal de Montsant) lle cafodd e ei drin, a'i fedd. Yn yr un modd â gosod torch, roedd hyn yn gyfle i ni gofio ac anrhydeddu aberth Dobson yn ogystal â'r cysylltiadau rhwng Cymru a Sbaen.
Cafodd Harry Dobson ei eni ar 9 Awst 1907, ac roedd yn un o tua 200 o wirfoddolwyr o Gymru a ymunodd â'r Brigadau Rhyngwladol i amddiffyn Gweriniaeth Sbaen ar ôl iddi hi gael ei hethol yn ddemocrataidd. Cyrhaeddodd Sbaen ym mis Mehefin 1937 a chafodd ei anafu ar Fryn 481 ger Gandesa. Bu e farw o'i anafiadau ar 3 Awst, 1938, yn 30 oed. Mae ei enw wedi'i nodi ar Blac Coffa Rhyfel Cartref Sbaen ym Mharc Treftadaeth Cwm Rhondda, sydd wedi'i ddigideiddio yn ddiweddar. Mae'r Plac hefyd yn coffáu'r 31 o bobl o Gwm Rhondda a ymladdodd yn y frigâd ryngwladol i amddiffyn democratiaeth. Bu farw saith o'r dynion hynny, gan gynnwys Harry, wrth ymladd ffasgiaeth yn Sbaen,
Roedd dyn lleol arall, Huw Alun Menai Williams o Gilfach-goch, hefyd wedi gwirfoddoli i nyrsio a rhoi cymorth cyntaf i'r milwyr yn Sbaen, ac roedd e yno pan fu farw Dobson – arhosodd y foment honno yn ei gof am weddill ei oes. Goroesodd Williams y rhyfel ac aeth ymlaen i wasanaethu yn y llu awyr yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Bu e farw yng Nghaerdydd yn 2006, yn 93 oed. Cofnododd Williams ei brofiadau yn ei hunangofiant, From the Rhondda to the Ebro: The Story of a Young Life and its Survival in the First Hald of the 20th Century - gan helpu i roi stori aberth Dobson a chyfraniad ehangach Cymru i’r rhyfel ar gof a chadw.
Mae'r straeon personol yma'n rhan o archif ehangach y Cyngor, sy'n cofnodi cyfraniadau gwirfoddolwyr o Gymru a safodd yn erbyn ffasgiaeth yn ystod un o gyfnodau mwyaf cythryblus yr 20fed ganrif. Rydyn ni'n parhau i dalu teyrnged iddyn nhw hyd heddiw.
Er does dim modd i ni rannu holl fanylion y gwaith cloddio yn Sbaen ar hyn o bryd, mae'r Cyngor yn falch o gyfrannu at y gwaith ymchwil rhyngwladol pwysig yma. Mae'r prosiect yn tynnu sylw at berthnasedd byd-eang ein treftadaeth leol, yn ogystal â bod yn gyfle i arddangos arbenigedd ac ymroddiad ein Gwasanaeth Treftadaeth.
Meddai'r Cynghorydd Maureen Webber BEM, Dirprwy Arweinydd Cyngor Rhondda Cynon Taf a Hyrwyddwr y Lluoedd Arfog: “Mae’r prosiect yn ein hatgoffa ni bod y frwydr dros ddemocratiaeth a rhyddid wedi croesi ffiniau erioed, a bod ein cymunedau yn Rhondda Cynon Taf wedi chwarae rhan ddewr yn y stori fyd-eang yma.
“Rydw i'n hynod falch o’n Gwasanaeth Treftadaeth ni am anrhydeddu Harry Dobson ac eraill tebyg iddo, ac am helpu i ddatgelu a gwarchod y cysylltiadau hanesyddol hanfodol yma.
“A minnau'n Hyrwyddwr y Lluoedd Arfog, rydw i’n gwybod pa mor bwysig yw cofio’r rhai a wasanaethodd – nid yn unig yn ein rhyfeloedd ein hunain, ond mewn brwydrau eraill dros gyfiawnder a heddwch hefyd. Mae'r gwaith yma ar y cyd yn nodi pwysigrwydd cofio ac undod, ac rydw i'n edrych ymlaen at weld y datblygiadau nesaf.”
Byddwn ni'n rhannu manylion pellach wrth i'r gwaith fynd rhagddo.
I gael rhagor o wybodaeth am ein harddangosfeydd a'n casgliadau treftadaeth, ewch i: Ein Treftadaeth Rhondda Cynon Taf
Wedi ei bostio ar 22/12/2025